Literatura wojny i okupacji

znak, motyw, obraz, który poza znaczeniem dosłownym wyraża treści głęboko ukryte, niejasne; dlatego jest wieloznaczny i można go interpretować na wiele sposobów

termin pochodzi od Tyrteusza, antycznego poety greckiego, i oznacza poezję nawołującą do podjęcia walki w obronie ojczyzny

krótki utwór prozatorski, jednowątkowy, o mniej sztywnej budowie niż nowela; są w nim obecne elementy opisowe, postacie drugoplanowe, refleksje

gatunek publicystyczny; relacja autora z wydarzeń, których był bezpośrednim uczestnikiem lub świadkiem; autor powinien dążyć do jak najlepszego przedstawienia faktów; choć reportaż unika fikcji literackiej, często jest skonstruowany na zasadzie epickiej fabuły (z dramatycznie utrzymaną akcją, charakterystyką bohaterów, opisami)

(1895–1976); poeta, dramatopisarz, prozaik, felietonista; ukończył Szkołę Sztuk Pięknych; w 1918 r. współtworzył kawiarnię literacką Pod Picadorem i grupę poetycką Skamander, z którą współpracował z przerwami do wybuchu II wojny światowej; jako publicysta negował działania zarówno narodowców, jak i komunistów (opowiadał się za racjonalizmem i demokracją); do pewnego czasu popierał działalność Piłsudskiego; II wojnę spędził w Londynie, na stałe do Polski powrócił w 1951 r.; na fali odwilży po śmierci Stalina został w 1956 r. wybrany na prezesa Związku Literatów Polskich; decyzją Gomułki został odsunięty od pełnienia funkcji publicznych, a jego teksty podlegały cenzurze; w PRL-u angażował się w działalność opozycyjną; zmarł w wyniku powikłań po wypadku samochodowym; w testamencie prawa majątkowe do swojej twórczości zapisał Zakładowi dla Niewidomych w Laskach

(1911–2004); poeta, prozaik, eseista, tłumacz, dyplomata; urodził się w szlacheckiej rodzinie na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego; studiował polonistykę i prawo na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie; był członkiem apolitycznego Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich oraz grupy Żagary; debiutował w 1930 r. na łamach pisma uniwersyteckiego; pracował w Polskim Radiu Wilno; po wybuchu II wojny światowej udał się na południe kraju, a później do Rumunii; wrócił do Wilna po tym, jak Sowieci przekazali miasto Litwinom, i przyjął obywatelstwo litewskie; po wkroczeniu ZSRR na teren Litwy przeniósł się do okupowanej Warszawy – uczestniczył w podziemnym życiu literackim pod pseudonimem Jan Syruć, pomagał ukrywającym się Żydom; po upadku powstania warszawskiego opuścił Warszawę; w 1945 r. zamieszkał w Krakowie; po wojnie pracował w dyplomacji; w 1951 r. poprosił o azyl polityczny we Francji z obawy przed represjami rządu komunistycznego; nawiązał współpracę z paryską „Kulturą” i Instytutem Literackim, który opublikował większość jego dzieł; w 1960 r. przeprowadził się do USA, gdzie wykładał literaturę słowiańską na Uniwersytecie Kalifornijskim oraz Harvardzie; w kraju został uznany za zdrajcę i potępiony, zakazano publikacji jego dzieł, a nawet wymieniania nazwiska; w 1980 r. otrzymał Literacką Nagrodę Nobla za całokształt twórczości, wówczas stosunek władz komunistycznych do niego zaczął się zmieniać; w 1993 r. na stałe zamieszkał w Krakowie, gdzie pozostał do końca życia; został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce; wczesne wiersze poety są utrzymane w duchu katastrofizmu; twórczość powojenna to rozważania o kondycji ludzkiej, moralności; krytykował komunizm

właśc. Leszek Józef Serafinowicz; (1899–1956); polski poeta, prozaik, krytyk literacki; zadebiutował w wieku 13 lat tomikiem Na złotym polu, a rok później (już pod pseudonimem „Jan Lechoń”) wydał kolejny zbiór – Po różnych ścieżkach, dedykowany Leopoldowi Staffowi; studiował filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, jednak jej nie ukończył; był współzałożycielem kawiarni Pod Pikadorem oraz Skamandra (był również pomysłodawcą tej nazwy); w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. pracował w Biurze Prasowym Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego; należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich; był sekretarzem PEN Clubu; jego dorosły debiut (tom wierszy Karmazynowy poemat) został przyjęty z entuzjazmem; Lechoń stawiał sobie wysokie wymagania i czuł twórczą niemoc, a także zmagał się z problemami osobistymi, co przyczyniło się do depresji i próby samobójczej; w latach 1930–1939 był attaché kulturalnym ambasady polskiej w Paryżu; po klęsce Francji wyjechał do Brazylii, a następnie do USA (Nowy Jork) – brał udział w życiu Polonii, był współzałożycielem Polskiego Instytutu Nauk i Sztuk w USA, ale nie czuł się dobrze na emigracji (przejmował się sowietyzacją Polski, ukrywał homoseksualizm); popełnił samobójstwo, skacząc z dwunastego piętra hotelu Hudson w Nowym Jorku; fascynowały go twórczość i postać Słowackiego (uczestniczył w ekshumacji jego zwłok), do którego odwoływał się w swoich utworach; czerpał też z poezji barokowej, Biblii (cykl Siedem grzechów głównych), romantyzmu i klasycyzmu (Srebrne i czarne); z dokonań prozatorskich ważne są dzienniki poety traktowane jako terapia na depresję

(1894–1953); poeta i tłumacz; współzałożyciel kabaretu literackiego Pod Picadorem i grupy poetyckiej Skamander; posługiwał się ponad czterdziestoma pseudonimami; urodził się w Łodzi w mieszczańskiej rodzinie żydowskiej; zadebiutował w 1911 r. przekładem wierszy Leopolda Staffa na esperanto, a w 1913 r. w „Kurierze Warszawskim” opublikował pierwszy własny wiersz; w 1919 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie rozpoczął studia (prawo i polonistyka); współpracował z pismem „Pro Arte et Studio”; był jednym z założycieli Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS); w 1939 r. wyemigrował do Francji, a stamtąd do Nowego Jorku; do Polski powrócił w 1946 r., wówczas władze komunistyczne okrzyknęły go poetą państwowym; w latach 1947–1950 pełnił funkcję kierownika artystycznego Teatru Nowego; w 1949 r. został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina; Tuwimowie wraz z adoptowaną córką Ewą oraz siostrą poety, Ireną, mieszkali w domu w Aninie, który twórca otrzymał od państwa; stworzył wiele wierszy, tekstów kabaretowych, utworów dla dzieci

(1894–1969); poeta, prozaik, eseista; studiował na uniwersytetach w Krakowie i Wilnie; był członkiem ruchu niepodległościowego; debiutował w 1913 r. (wiersz Hej, kiedyż, kiedyż); po wybuchu I wojny światowej wstąpił na ochotnika do wojska, później został wcielony do austriackiej armii; trafił do niewoli w Riazaniu (w czasie pobytu w obozie nauczył się rosyjskiego i poznał rosyjską literaturę); udało mu się uciec i przedostać do Warszawy, gdzie obracał się w kręgu artystów; współtworzył Skamandra; w czasie wojny polsko-bolszewickiej był oficerem do spraw propagandy; po krótkim pobycie w Szwajcarii i we Francji zamieszkał w Warszawie; we wrześniu 1939 r. został ewakuowany do Lwowa, a następnie przedostał się do Francji, a później – do USA; powrócił do Europy w 1964 r.; zmarł w Londynie; w pierwszych zbiorach wierszy była obecna radość życia, którą stopniowo zastępowała refleksja o złożoności świata; w latach wojennych pisał wiersze patriotyczne, zagrzewające do walki; w utworach powojennych pojawia się poszukiwanie sensu życia, twórczości; osobnym zbiorem jest Laur olimpijski z 1927 r., nagrodzony złotym medalem olimpijskim w konkursie literatury i sztuki w Amsterdamie

(1891–1945); poetka i dramatopisarka; pochodziła z rodziny artystycznej (była córką malarza Wojciecha Kossaka, jej brat Jerzy również był malarzem, a siostra Magdalena pisała teksty satyryczne jako Magdalena Samozwaniec); uczyła się w domu; trzykrotnie wychodziła za mąż (dwa pierwsze małżeństwa, z Władysławem Bzowskim i Janem Pawlikowskim, zostały unieważnione); w międzywojniu dużo podróżowała (Włochy, Turcja, Afryka, Francja); we wrześniu 1939 r. po wystawieniu antyhitlerowskiej sztuki Baba-Dziwo wyjechała do Francji, a następnie do Anglii; zmarła po chorobie nowotworowej; w swoich licznych sztukach teatralnych (do 1939 r. napisała ich 15, większość to komedie) nie bała się poruszać kwestii aborcji, związków pozamałżeńskich; jej poezja jest bardzo kobieca – wiele utworów o tematyce miłosnej, erotycznej

[albert kami] (1913–1960); francuski pisarz, eseista, publicysta, dramaturg, laureat Literackiej Nagrody Nobla (1957); urodził się w Algierii Francuskiej w ubogiej rodzinie hiszpańskich emigrantów; jego ojciec zginął w czasie I wojny światowej; duży wpływ na edukację Alberta mieli jego nauczyciele, w tym nauczyciel filozofii ze szkoły średniej; w 1932 r. zdał maturę; podjął studia na Uniwersytecie w Algierze (filozofia i historia kultury antycznej); w latach 1937–1940 pracował jako dziennikarz; rozwijał też swoje zainteresowania teatrem (założył z przyjaciółmi Teatr Pracy, w którym wystawiali m.in. Ajschylosa); w 1942 r. na stałe przeniósł się do Paryża, gdzie m.in. redagował podziemne pismo; w 1947 r. porzucił publicystykę i politykę na rzecz teatru i pisarstwa; w 1957 r. otrzymał Literacką Nagrodę Nobla; zginął w wieku 46 lat w wypadku samochodowym; we Francji był krytykowany za brak reakcji na wojnę w jego ojczystej Algierii i negatywne ocenianie komunizmu; w jego twórczości wskazuje się duży wpływ egzystencjalizmu (pisarz krótko przyjaźnił się z Sartre’em, czołowym przedstawicielem tego nurtu), od czego sam twórca się odcinał; jest autorem powieści (np. Obcy, Dżuma, Upadek), dramatów (np. Kaligula, Stan oblężenia), esejów (np. Mit Syzyfa, Człowiek zbuntowany), zbiorów opowiadań (np. Lato)

to koncepcja wypracowana przez Johna Watsona zakładająca, że świadomość ludzka nie istnieje, a psychologia może badać tylko zachowania, które są reakcją na bodźce zewnętrzne

gatunek literacki obejmujący zapiski prywatne, zwykle ułożone chronologicznie i opatrzone datą dzienną

[ernest hemingłej] (1899–1961); amerykański dziennikarz i pisarz; w 1918 r. jako ochotnik Czerwonego Krzyża udał się na front; we Włoszech został ranny; po powrocie do Stanów rozpoczął pracę dla kanadyjskiej gazety „Toronto Star” (jako jej korespondent na początku lat 20. przebywał w Paryżu); podczas II wojny światowej jako korespondent brał udział m.in. w wyzwoleniu Paryża, walkach w Ardenach; w latach 40. osiedlił się na Kubie; wiele podróżował (m.in. po Afryce); opuścił Kubę w 1960 r. – na krótko udał się do Hiszpanii, a następnie do Nowego Jorku; pod koniec życia martwił się o swoje pieniądze i bezpieczeństwo (był przekonany, że śledzi go FBI); pisarz popełnił samobójstwo strzałem z ulubionej strzelby 2 lipca 1961 r.; stworzył typ bohatera: człowieka odważnego, ale prymitywnego, poszukującego sensu życia i świadomego tragiczności swojego losu; do najważniejszych dzieł należą: Komu bije dzwon (1940), Stary człowiek i morze (1952), Ruchome święto (1964); był laureatem Nagrody Pulitzera i Nagrody Nobla

(1919–2000); pisarz, krytyk literacki, dziennikarz, żołnierz; urodził się w Kielcach; pochodził ze spolonizowanej rodziny żydowskiej; w latach 1937–1939 studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim; debiutował reportażami; był współzałożycielem warszawskiej grupy konspiracyjnej Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa; w listopadzie 1939 r. przedostał się do Lwowa; w marcu 1940 r. został aresztowany przez NKWD i oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec (z racji nazwiska); skazano go na 5 lat więzienia; w listopadzie 1940 r. – po pobytach w więzieniach w Witebsku, Leningradzie, Wołgogradzie – trafił do obozu pracy (łagru) w Jercewie koło Archangielska (na kanwie tych doświadczeń powstał Inny świat, wydany w Londynie w 1951 r.); zwolniono go z obozu w 1942 r. na mocy amnestii (układ Sikorski–Majski z 1941 r.); wstąpił do Armii Polskiej generała Andersa (uczestniczył m.in. w bitwie pod Monte Cassino); po zakończeniu wojny przeniósł się do Rzymu; był współzałożycielem Instytutu Literackiego we Francji oraz miesięcznika „Kultura” wydawanego początkowo w Rzymie, a następnie w Paryżu; w latach 1948–1952 przebywał w Londynie, później przeniósł się do Monachium, aż osiadł na stałe w Neapolu; krytykował komunizm, wspierał opozycję demokratyczną w Polsce; w latach 1957–1996 ponownie podjął współpracę z „Kulturą” jako włoski korespondent; w latach 90. współpracował z „Tygodnikiem Powszechnym”; w swojej twórczości podejmował zagadnienia zła, cierpienia, niesprawiedliwości, miłości; do 1988 r. jego utworów nie można było publikować w Polsce

(ur. 1935); pisarka i dziennikarka; pochodzi z rodziny żydowskiej; urodziła się w Warszawie; w czasie II wojny światowej straciła wielu członków rodziny (sama przeżyła dzięki temu, że ukryli ją Polacy); po wojnie trafiła do domu dziecka; ukończyła dziennikarstwo na Uniwersytecie Warszawskim; od 1955 r. pracowała w redakcji „Życia Warszawy”, a w latach 1969–1981 – w „Polityce” (w okresie 1966–1969 była korespondentką „Polityki” w ZSRR); w latach 1982–1987 zajmowała stanowisko zastępczyni kierownika literackiego Zespołu Filmowego „Tor”; w latach 90. szkoliła reporterów „Gazety Wyborczej”; w 1977 r. wydała oryginalny wywiad z Markiem Edelmanem Zdążyć przed Panem Bogiem, m.in. na temat powstania w getcie warszawskim; jest autorką reportaży, powieści; jej teksty były też podstawą scenariuszy filmowych, np. Krótki dzień pracy Krzysztofa Kieślowskiego, Daleko od okna Jana Jakuba Kolskiego; za twórczość otrzymała wiele nagród, a jej teksty przetłumaczono na wiele języków

przeczucie nadchodzącego kryzysu, zagłady świata, końca cywilizacji charakterystyczne dla literatury przełomu XIX i XX w. oraz lat 30. XX w.; w poetykę katastrofizmu wpisują się nawiązania do Apokalipsy św. Jana, odwołania do poetyki snu; wykorzystanie symboli

Powieść Ernesta Hemingwaya z 1940 r. Opowieść o hiszpańskiej wojnie domowej z punktu widzenia człowieka będącego świadkiem wojennych okrucieństw. Głównym bohaterem i narratorem jest Robert Jordan, amerykański profesor hiszpańskiego pochodzenia, który ochotniczo zaciąga się do oddziału partyzantów. Jego zadaniem jest wysadzenie mostu nad przełęczą, aby odciąć drogę frankistom. Do czasu wykonania misji przebywa w obozie partyzantów, poznaje Marię, która zostaje jego kochanką, wysłuchuje opowieści o bezsensie walki, dylematów moralnych. Powodzenie zadania jest zagrożone, gdy jeden z partyzantów nocą ucieka z obozu z zapalnikami potrzebnymi do wysadzenia mostu. Mimo tego oddział rozpoczyna operację, zdobywa most, ale ponosi ogromne straty. Jordan łamie nogę i postanawia zostać, aby nie opóźniać odwrotu towarzyszy. Rozstaje się też z ukochaną.

(1921–1944); poeta tzw. pokolenia apokalipsy spełnionej (pokolenia Kolumbów – pisarzy urodzonych ok. roku 1920); pochodził z rodziny inteligenckiej; maturę zdał tuż przed wybuchem II wojny światowej, a na polonistykę wstąpił we wrześniu 1939 r. na tajny Uniwersytet Warszawski; debiutował w 1940 r. tomikami wierszy Zamknięty echem i Dwie miłości; publikował w pismach konspiracyjnych pod pseudonimem „Jan Bugaj”; w lipcu 1942 r. ożenił się z ukochaną Barbarą; był aktywnym żołnierzem Armii Krajowej – należał do harcerskich batalionów „Zośka” i „Parasol”; brał udział w powstaniu warszawskim – zginął 4 sierpnia na placu Teatralnym

inaczej liryka inwokacyjna lub liryka zwrotu do adresata; podmiot liryczny zwraca się do adresata utworu

Powieść Alberta Camusa z 1942 r. Przedstawia losy człowieka wyobcowanego w świecie zła i hipokryzji. Głównym bohaterem i narratorem jest Francuz Meursault, niczym niewyróżniający się urzędnik, który – podpuszczony przez sutenera – zabija poznanego w Algierze Araba. W czasie śledztwa wyznaje prawdę, nie usprawiedliwia swojego czynu. Zostaje skazany na śmierć – wyrok przyjmuje bez emocji, a przed jego wykonaniem nie chce przyjąć religijnej skruchy.

gatunek literacki; opowiadanie o wydarzeniach z pewnej perspektywy czasowej z zachowaniem osobistego punktu widzenia; łączy fakty z elementami literackimi; gatunek powstał już w starożytności (pamiętniki Cezara), ukształtował się w renesansie; pamiętnikarstwo rozwijało się od XVII w. (np. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska)

(1922–1951); pisarz, poeta, publicysta należący do pokolenia Kolumbów; w latach 20. wraz z rodzicami i starszym bratem został wywieziony do Rosji z powodu dawnej przynależności ojca do Polskiej Organizacji Wojskowej (po powrocie do kraju w latach 30. rodzina osiedliła się w Warszawie); w 1940 r. ukończył gimnazjum na tajnych kompletach; studiował polonistykę na tajnym Uniwersytecie Warszawskim – tam poznał Marię Rundo, przyszłą żonę; w czasie okupacji pracował w firmie budowlanej; debiutował tomikiem Gdziekolwiek ziemia… w 1942 r., który wydał własnym nakładem za pomocą powielacza; w 1943 r. został aresztowany i wywieziony do obozu Auschwitz (kontynuował tam pisanie, czerpiąc z wątków osobistych; pełnił funkcję sanitariusza w szpitalu obozowym); od 1944 r. przewożono go do innych obozów, aż ostatecznie trafił do Dachau (wyzwolone przez Amerykanów 1 maja 1945 r.); po wojnie przebywał w Monachium, a do Polski wrócił w 1946 r.; w kraju współpracował z wieloma pismami; należał do grupy pisarzy wychwalających nowy ustrój (w 1948 r. wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej); w latach 1949–1950 przebywał w Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie jako nieoficjalny współpracownik wywiadu wojskowego; 2 lipca 1951 r. trafił do szpitala z objawami zatrucia, a dzień później zmarł (przyczyną śmierci było prawdopodobnie samobójstwo – pisarz był rozczarowany komunizmem, został zmuszony do złożenia samokrytyki z powodu napisania opowiadań obozowych; uwikłał się też w romans); jest autorem tomików wierszy (m.in. Gdziekolwiek ziemia…, Arkusz poetycki nr 2), opowiadań o tematyce obozowej (m.in. U nas, w Auschwitzu…; Ludzie, którzy szli; Proszę państwa do gazu)

(1922–1944); poeta, dramatopisarz, prozaik zaliczany do tzw. pokolenia Kolumbów (pisarzy urodzonych ok. roku 1920); urodził się w Warszawie w rodzinie robotniczej; we wrześniu 1939 r. zgłosił się do wojska, ale nie został przyjęty, bo uznano, że jest za młody; w 1941 r. zdał maturę i wstąpił na tajne komplety polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim; był współtwórcą i redaktorem konspiracyjnego miesięcznika literackiego „Sztuka i Naród” – publikował w nim wiersze, recenzje, artykuły pod pseudonimami „Karol Topornicki”, „Roman Oścień”, a także anonimowo; tam też debiutował wierszem Wczorajszemu opublikowanym w 1942 r.; w 1943 r. wydał w podziemiu tomik Widma, a w 1944 r. – Grom powszedni); w czasie okupacji niemieckiej brał udział w różnych akcjach propagandowych; w powstaniu warszawskim walczył na Starym Mieście; zginął w czasie walk, ale dokładna data i miejsce śmierci nie były znane (ustalono je po wojnie na podstawie ekshumacji zwłok); w swojej twórczości nawiązywał do liryki tyrtejskiej, poetyki katastrofizmu, twórczości poetów Drugiej Awangardy; jest autorem sztuki Homer i Orchideja