Literatura pozytywizmu

utwór literacki zawierający opis przeszłych lub współczesnych autorowi wydarzeń historycznych

krótki utwór pisany prozą, z jednym wyraźnie zarysowanym wątkiem, dramatyczną akcją zmierzającą do punktu kulminacyjnego

utwór prozatorski, który zawiera kilka wątków, rozbudowaną fabułę, opisy; o zdarzeniach opowiada narrator

Nowela autorstwa Bolesława Prusa; problematyka trudnego życia na XIX-wiecznej wsi i życia dzieci, które są zmuszane do ciężkiej pracy. Antek wychowuje się bez ojca, który zginął w wypadku. Od najmłodszych lat musi pomagać matce. Nie potrafi się skupić na powierzonych mu zadaniach; interesuje się jedynie rękodziełem (struga z drewna wiatraki). Nie może swobodnie rozwijać swojego talentu. Kiedy dorasta, idzie do szkoły (zamiast się uczyć, dzieci pomagały w pracach domowych gospodyni). Później, już jako młodzieniec, trafia do kuźni, gdzie bardzo szybko przerasta umiejętnościami swojego mistrza, ale nie zostaje to docenione. Ostatecznie chłopak opuszcza wieś. W noweli Prus podkreślił, jak wielką rolę w życiu niewykształconej wsi odgrywa zabobon i jaki potrafi on być zgubny (przez rady znachorki życie w piecu traci Rozalka, siostra Antka).

(1838–1897); poeta, dramatopisarz; tworzył też pod pseudonimami „El...y” oraz „Jan Stożek”; uczestnik powstania styczniowego; poseł na sejm galicyjski; łączył tendencje romantyczne z problematyką pozytywistyczną; tworzył teksty rozliczające klęskę powstania styczniowego i wyrażające nadzieję na zmianę, dramaty o tematyce społecznej, politycznej i historycznej, satyryczne wiersze i liryki o pięknie Tatr

(1847–1912); właśc. Aleksander Głowacki herbu Prus; pisarz i publicysta, działacz społeczny; autor modelowej powieści dojrzałego realizmu pt. Lalka, felietonów Kronika tygodniowa, licznych nowel i opowiadań; przedwcześnie osierocony, pozostawał pod opieką rodziny; kształcił się m.in. w Szkole Realnej w Lublinie, Siedlcach, kieleckim Męskim Gimnazjum Klasycznym, na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej w Warszawie, w Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Puławach; wziął udział w powstaniu styczniowym, w którym został ranny; trafił do więzienia; dzięki pomocy ciotki uniknął zesłania na Syberię; z powodu trudności finansowych przerwał naukę, ale nie zaprzestał samokształcenia; prywatne życie Prusa było spokojne – w 1875 r. ożenił się z Oktawią Trembińską; mieszkał w Warszawie, ale często bywał w Nałęczowie; unikał podróży ze względu na agorafobię; w twórczości postulował zachowanie realizmu (jego brak zarzucał m.in. Trylogii H. Sienkiewicza)

Powieść Stendhala; historia biednego chłopa Juliana Sorela z prowincjonalnego francuskiego miasteczka, który chce zostać oficerem. Niestety, pochodzenie społeczeczne uniemożliwia mu karierę wojskową, a jedynym sposobem na wyrwanie się z rodzinnego domu, w którym jest bity i poniżany, okazuje się wstąpienie do stanu duchownego. Zanim zostanie księdzem, trafia do domu mera i wdaje się w romans z jego żoną. Następnie przebywa w seminarium, gdzie zdobywa uznanie rektora i zostaje polecony markizowi de la Mole na sekretarza. W domu markiza uwodzi jego córkę, a kiedy ta zachodzi w ciążę, markiz przystaje na mezalians; Julian dostaje też posadę porucznika. Na jaw wychodzi jednak jego romans z żoną mera. Markiz cofa zgodę na ślub. Wściekły i rozżalony Sorel rani żonę mera, za co zostaje skazany na ścięcie. Stendhal ukazuje ponapoleońskie społeczeństwo, które próbuje wrócić do systemu feudalnego.

(1841–1910); z domu Pawłowska; pisarka, autorka powieści, opowiadań, nowel, tekstów publicystycznych, listów; była dwukrotnie nominowana do Literackiej Nagrody Nobla; kształciła się w domu oraz na pensji w Warszawie, gdzie poznała Marię Konopnicką, z którą przyjaźniła się do końca życia; w wieku 17 lat za namową rodziców wyszła za mąż za Piotra Orzeszkę; prowadziła działalność charytatywną i oświatową zgodnie z postulatem pracy u podstaw; za pomoc powstańcom styczniowym (ukrywała m.in. ich przywódcę Romualda Traugutta) i działalność spiskową skonfiskowano majątek jej męża (Piotr został zesłany na Sybir); w 1869 r. małżeństwo zostało unieważnione, a Eliza sprzedała rodzinny majątek w Milewszczyźnie i przeprowadziła się do Grodna, gdzie rozwinęła działalność pisarską; tworzyła powieści tendencyjne (Marta) i powieści dojrzałego realizmu (Nad Niemnem), liczne nowele i opowiadania poruszające zagadnienia z kręgu zainteresowań pozytywistów (życie ubogich, los dzieci, podnoszenie poziomu edukacji; później też tematyka moralna i większy zwrot ku naturalizmowi); w 1894 r. wyszła za mąż za swojego przyjaciela Stanisława Nahorskiego (mąż niespodziewanie zmarł dwa lata później)

(1840–1902); francuski pisarz, przedstawiciel naturalizmu w literaturze; pochodził z prowincji; w Paryżu pracował m.in. jako reporter, krytyk literacki; w 1898 r. napisał poruszający list otwarty do prezydenta Francji w obronie Alfreda Dreyfusa, oskarżonego o szpiegostwo na rzecz Niemiec; Zola został skazany za obrazę rządu na karę więzienia oraz grzywnę, ale uciekł do Wielkiej Brytanii; zmarł w Paryżu wskutek zatrucia czadem; początkowo tworzył w duchu realizmu; pod wpływem lektury dzieł przyrodniczych i matematycznych opracował założenia powieści eksperymentalnej; jego najsłynniejsze dzieła są przykładami powieści naturalistycznej (W matni, Nana, Germinal); powieści Zoli były określane jako fragment życia przefiltrowany przez wrażliwość twórcy

tekst prasowy (publicystyczny) zamieszczany cyklicznie; dotyczy aktualnej tematyki społecznej, kulturalnej; autor przedstawia w nim w lekkiej formie swój punkt widzenia; sięga też po dygresje, satyrę i ironię

(1821–1881); rosyjski pisarz; urodził się w Moskwie; był synem niezamożnego lekarza wojskowego; pod wpływem ojca ukończył studia inżynierskie w Petersburgu; następnie całkowicie poświęcił się pisarstwu; angażował się w działalność antypaństwową, za co został skazany na karę śmierci, zamienioną na cztery lata katorgi i bezterminową służbę wojskową; tworzył pod presją wydawców; walczył z długami, cenzurą i chorobą (epilepsją); dzięki drugiej żonie udało mu się wprowadzić ład do swojego życia prywatnego i zawodowego; pod koniec życia miał już ugruntowaną pozycję pisarską; do jego najważniejszych powieści należą: Zbrodnia i kara, Idiota, Biesy, Bracia Karamazow

[żerminal] Powieść Emila Zoli. Obraz środowiska robotniczego – wycinek z życia górników. Główny bohater, Stefan Lantier [lantie], zatrudnia się w kopalni. Zakochuje się, ale zostaje odtrącony. Angażuje się w tworzenie struktur partii robotniczej i inicjuje strajk. Początkowo ma poparcie innych, ale z czasem, kiedy ludzie zaczynają głodować, część górników wraca do pracy. Strajk wymyka się spod kontroli – dochodzi do napaści, ataków na domy zarządców kompanii, zamieszek i ich krwawego tłumienia. Strajk wygasa. Niezadowolony z tego anarchista Suwarin dokonuje sabotażu i niszczy szyb windy górniczej. Wskutek awarii kopalnia zostaje zalana, a część znajdujących się na dole robotników ginie. Wśród ocalałych znajdują się m.in. Stefan, jego ukochana i jej kochanek, którego Lantier zabija; dziewczyna po kilku dniach umiera z głodu. Akcja ratunkowa ocala jedynie Stefana.

(1846–1916); pisarz, publicysta (pseudonim „Litwos”); laureat Literackiej Nagrody Nobla; pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej (urodził się na Podlasiu w Woli Okrzejskiej); ukończył gimnazjum, a po maturze rozpoczął naukę w Szkole Głównej Warszawskiej, które przerwał z powodu trudności finansowych; pracował jako dziennikarz (pisał artykuły, felietony, recenzje teatralne) oraz korespondent zagraniczny (z Ameryki dla „Gazety Polskiej”); w 1881 r. poślubił Marię Szetkiewiczównę, która zmarła na gruźlicę w 1885 r.; pisarz pozostał z dwójką małych dzieci; w tym czasie stworzył Trylogię, która odniosła ogromny sukces; dalsza działalność pisarska też przyniosła mu sławę i popularność; z okazji 25-lecia pracy twórczej ofiarowano mu dworek w Oblęgorku; po wybuchu I wojny światowej przeniósł się do Szwajcarii, gdzie organizował pomoc na rzecz polskich ofiar wojny; zmarł w Szwajcarii, a jego prochy sprowadzono do Polski i pochowano w podziemiach katedry św. Jana w Warszawie

(1799–1850); francuski pisarz; najmłodsze lata spędził na prowincji; zdobył wykształcenie prawnicze, ale postanowił poświęcić się pisarstwu (potrafił pisać nawet po kilkanaście godzin dziennie); angażował się w ryzykowne finansowo przedsięwzięcia, które wpędziły go w długi; przez wiele lat był związany z Polką, Eweliną Hańską, którą poślubił na krótko przed śmiercią; zmarł w Paryżu; do jego najsłynniejszych utworów należą m.in. powieści Ojciec Goriot i Stracone złudzenia

Nowela Henryka Sienkiewicza. Tytułowy bohater wyróżnia się talentem muzycznym, który nie jest doceniany. Wiejska społeczność nie rozumie pasji chłopca ani jego zachowania. Janko jest zafascynowany dźwiękiem skrzypiec – zakrada się do dworu, aby dotknąć instrumentu. Zostaje złapany i oskarżony o próbę kradzieży. Doświadcza okrutnej kary cielesnej i umiera.

[dikens] (1812–1870); angielski pisarz; początkowo pracował jako stenotypista i sprawozdawca parlamentarny; zadebiutował w latach 30. XIX wieku; w swojej twórczości poruszał kwestie niesprawiedliwości społecznej; drobiazgowo opisywał bohaterów i realia ich życia; mistrzowsko operował humorem; bohaterami jego utworów często są dzieci; do najbardziej znanych dzieł pisarza należą: Klub Pickwicka, Oliver Twist, David Copperfield, Opowieść wigilijna

Nowela Bolesława Prusa. Pan Tomasz, mieszkaniec warszawskiej kamienicy, adwokat, nienawidzi kataryniarzy. Przestają mu jednak oni przeszkadzać, kiedy zauważa, jak wielką radość sprawiają niewidomej dziewczynce. Obserwacja chorego dziecka sprawia, że Tomasz z człowieka zimnego, skupionego na własnym życiu zmienia się w pełnego empatii sąsiada, który postanawia zająć się zdrowiem dziewczynki.

(1828–1910); rosyjski pisarz; debiutował powieścią autobiograficzną Dzieciństwo; w swojej twórczości wykorzystywał życiowe doświadczenie; podejmował tematy ważne społecznie; nie ograniczał się jedynie do pisania (np. w 1859 r. założył w swoim majątku szkołę dla ubogich dzieci); w końcu lat 70. XIX w. doświadczył duchowego kryzysu (dążył do opracowania własnego kodeksu etyczno-religijnego, na nowo odczytywał Ewangelię, czerpał z buddyzmu), który objawił się m.in. konfliktem z Cerkwią i nałożeniem ekskomuniki; potępiał despotyzm, korupcję urzędników; do jego największych osiągnięć należą powieści historyczne z szeroką panoramą społeczną (Wojna i pokój, Anna Karenina)

(1842–1910); pisarka, publicystka, poetka; urodziła się w Suwałkach; od 1877 r. mieszkała w Warszawie, a po 1890 r. – głównie za granicą (utrzymywała kontakty z krajem i organizowała protesty m.in. przeciwko pruskim działaniom we Wrześni); w 1903 r. zamieszkała w Żarnowcu w dworku podarowanym jej przez naród; tworzyła lirykę patriotyczną (1908 r. Rota), nowele, w których opisywała biedę i niedolę dzieci oraz aktualne problemy społeczne, a także literaturę dziecięcą (O krasnoludkach i sierotce Marysi); publikowała w pismach krytycznoliterackich

Nowela autorstwa Marii Konopnickiej. Obraz zasymilowanego Żyda mieszkającego w Warszawie wraz z wnukiem, trudniącego się oprawą książek. Bohater doświadczył nienawiści wobec Żydów i sam stałby się jej ofiarą, gdyby nie bohaterska postawa studenta i sąsiada, który zasłonił go własnym ciałem. Mendel jednak stracił po tym incydencie serce dla miasta i społeczności, którą przez 67 lat uważał za swoją rodzinę.

Powieść autorstwa Elizy Orzeszkowej. Ukazała się 25 lat po upadku powstania styczniowego, o którym autorka pisze za pomocą języka aluzji, aby ominąć carską cenzurę. To wydarzenie wpływa na bohaterów powieści – rodziny Korczyńskich (ziemiaństwo) oraz Bohatyrowiczów (schłopiała szlachta). Przedstawiciele tych rodów, dawniej walczący ramię w ramię w zrywie, teraz są ze sobą skłóceni. Pisarka ukazuje problemy gnębiące lokalną społeczność, kwestie pracy i pomysły nowych sposobów uprawy roli (Witold Korczyński) czy finansowego uniezależnienia się kobiet (Justyna Orzelska), skontrastowane z ich biernością (Emilia Kroczyńska), konflikt pokoleniowy (Witold i Benedykt), malejącą rolę i stagnację arystokracji (Zygmunt Korczyński).

prąd w kulturze (a także metoda twórcza) o wyznacznikach sformułowanych w latach 70. XIX w. przez pisarza Emila Zolę; zakładał fotograficzną wierność w przedstawianiu rzeczywistości i natury, rezygnację z komentarza narratora, ukazywanie kontrastów społecznych

zwięzły utwór fabularny; odmiana opowiadania o charakterze scenki rodzajowej, portretu psychologicznego lub opisu sytuacji z życia określonego środowiska

[ojciec gorio] Powieść Honoriusza Balzaka. Fabuła jest skupiona wokół postaci tytułowego zubożałego Jana Joachima Goriota (ojca Delfiny i Anastazji), tajemniczego Vautrina, który okazuje się poszukiwanym mordercą, oraz studenta prawa Eugeniusza Rastignaca, pragnącego zdobyć pozycję w wyższych sferach społecznych. Mężczyźni są mieszkańcami pensji Madame Vaquer [waker]. Wydarzenia rozgrywają się w XIX-wiecznym Paryżu – miasto odciska silne piętno na bohaterach utworu. Balzak w niezwykle realistyczny sposób ukazuje panoramę ówczesnego społeczeństwa i rozkład jego struktury, drobiazgowo przedstawia postacie i ich motywacje, analizuje relacje rodzinne (nieudane małżeństwa córek Goriota, poświęcenie ojca, od którego córki się odwracają).

[oliwer tłist] Powieść Karola Dickensa. Tytułowy bohater to sierota, który trafia do przytułków. Podobnie jak inne dzieci, jest źle traktowany, cierpi głód i zimno. Wyrzucony z sierocińca, trafia na ulicę. Przywódca młodocianej szajki chce zrobić z niego złodzieja, ale chłopiec jest zbyt uczciwy. Przymuszony do udziału w napadzie, zostaje postrzelony, ale właścicielka domu, zamiast oskarżyć chłopca, daje mu opiekę i miłość. Wsparcie bliskich chroni Olivera, kiedy w jego życiu ponownie pojawiają się młodzi przestępcy.

krótki utwór prozatorski, jednowątkowy, o mniej sztywnej budowie niż nowela; są w nim obecne elementy opisowe, postacie drugoplanowe, refleksje

powieść z tezą; autor przyjmuje pewne założenie, a cała konstrukcja utwóru, bohaterowie i fabuła służą udowodnieniu prawdziwości tego założenia w sposób dość oczywisty dla czytelnika

gatunek publicystyczny; relacja autora z wydarzeń, których był bezpośrednim uczestnikiem lub świadkiem; autor powinien dążyć do jak najlepszego przedstawienia faktów; choć reportaż unika fikcji literackiej, często jest skonstruowany na zasadzie epickiej fabuły (z dramatycznie utrzymaną akcją, charakterystyką bohaterów, opisami)

[stendal] właśc. Marie-Henri Beyle [mari-ąri bejl] (1783–1842); francuski pisarz; brał udział w kampaniach napoleońskich; znaczną część życia spędził we Włoszech; przedstawiciel realistycznej powieści psychologicznej; w swojej twórczości łączył postawę racjonalisty z romantycznym indywidualizmem; został doceniony pod koniec XIX wieku (H. Taine) – jego utwory podziwiano za psychologiczną wnikliwość, a także za oryginalną kompozycję i technikę powieściową

Czterotomowa powieść Lwa Tołstoja, uznawana za rosyjską epopeję narodową. Panorama rosyjskiego społeczeństwa w czasie wojen napoleońskich. Tołstoj przybliża losy kilkunastu postaci na tle wydarzeń historycznych. Dzieło jest wielowątkowe, a wśród poruszanych zagadnień pojawiają się: wpływ jednostki i mas na historię, rozwarstwienie społeczne (chłopstwo a arystokracja), dramat wojny, model rosyjskiej rodziny patriarchalnej.

[gustaw fląłber] (1821–1880); francuski pisarz; przedstawiciel realizmu i pionier naturalizmu oraz impresjonizmu w literaturze; ze względu na ojca studiował w Paryżu prawo, ale choroba (epilepsja) uniemożliwiła mu naukę; po śmierci ojca przeniósł się wraz z matką do Normandii, gdzie osiadł na stałe i poświęcił się pisarstwu, które interesowało go od najmłodszych lat; wiele podróżował i prowadził bogatą korespondencję; do jego najsłynniejszych dzieł należą: Pani Bovary, Szkoła uczuć

[pani bowary] Powieść Gustawa Flauberta. Tytułowa bohaterka – Emma Bovary – wychodzi za mąż za lekarza i wdowca, marząc o romantycznej miłości znanej jej z czytanych powieści. Małżeństwo okazuje się rozczarowaniem, satysfakcji nie przynosi też rola matki. Emma wdaje się w romanse. Zaniedbuje dom i rodzinę, popada w długi. Kochankowie nie są w stanie jej pomóc. Nie widząc wyjścia, Emma popełnia samobójstwo. Mąż dopiero po pewnym czasie odnajduje listy żony świadczące o jej niewierności. Załamany umiera.

(mowa ezopowa); sposób wypowiedzi polegający na ukrywaniu określonych treści poprzez mówienie lub pisanie przy użyciu wieloznaczności, symboli, alegorii