Literatura oświecenia

utwór przedstawiający wyidealizowany obraz życia wiejskiego i bliskości z naturą

utwór prozatorski, który zawiera kilka wątków, rozbudowaną fabułę, opisy; o zdarzeniach opowiada narrator

negatywnie o człowieku skupiającym się na własnej doskonałości, samozadowoleniu, wartości

(1733–1796); poeta, pisarz polityczny, jezuita; nadworny poeta króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; doradca, uczestnik spotkań czwartkowych; redaktor „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”; senator w czasie Sejmu Czteroletniego; w swojej twórczości propagował reformy; pisał satyry, rozprawy historyczne

(1771–1820); poeta, dramatopisarz; jeden z sekretarzy Tadeusza Kościuszki; reprezentant klasycyzmu postanisławowskiego; twórca m.in. hymnu Boże, coś Polskę

krótki utwór wierszowany lub prozatorski; wywodzi się ze starożytności (Ezop); rodzaj przypowieści; pod postaciami zwierząt, roślin, przedmiotów ukazuje prawdę o cechach ludzkich; zawiera morał

[denis didero] (1713–1784); francuski filozof, pisarz, główny redaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej; pochodził z rodziny rzemieślniczej; kształcił się w kolegium, a także samodzielnie; opracował teorię dramatu mieszczańskiego; pisał sztuki, powiastki filozoficzne, opowiadania, powieści, recenzje; w swojej filozofii stawiał człowieka na pierwszym miejscu

Traktat autorstwa Jeana-Jacques'a Rousseau zawierający opis koncepcji wychowania dziecka w bliskości z naturą.

(1720–1784); pisarz, wydawca; wykładał retorykę w kolegiach jezuickich w Wilnie i Warszawie; redagował „Monitor”; pisał liczne komedie satyryczne oraz wiersze okolicznościowe; tworzył sztuki dla sceny narodowej

(1762–1808); poeta, publicysta, działacz polityczny, wydawca; sekretarz Hugona Kołłątaja; współzałożyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk; autor poematu Sztuka rymotwórcza, w którym wyłożył zasady tworzenia w duchu klasycyzmu

(1741–1825); poeta; przez pewien czas przebywał w Wiedniu i Warszawie (był m.in. sekretarzem Adama Kazimierza Czartoryskiego); ostatecznie osiadł na wsi; przedstawiciel sentymentalizmu w literaturze oświecenia; w swojej poezji odrzucał mitologizację na rzecz szczerego wyznania; nawiązywał do wiejskiego folkloru; w jego dorobku znalazły się sielanki, erotyki, poezja religijna; jest także autorem pierwszego XVIII-wiecznego traktatu o poezji sentymentalnej O wymowie w prozie albo wierszu

(1749–1807); poeta, dramatopisarz, tłumacz; jezuita; publikował w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”; pracował jako sekretarz księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, a od 1783 r. był w Puławach jego nadwornym poetą; w literaturze oświecenia jest przedstawicielem rokoka i sentymentalizmu; tworzył wiersze miłosne; przekładał Horacego i Anakreonta

(1752–1821); poeta i komediopisarz, duchowny; pracował dla Komisji Edukacji Narodowej; był sekretarzem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych; wybitny autor komedii (Fircyk w zalotach, Zabobonnik, Sarmatyzm)

Traktat polityczny z 1743 r. przypisywany Stanisławowi Leszczyńskiemu, w którym przedstawiono propozycję reform, m.in. zmian w położeniu chłopów, poprawę sytuacji miast, uregulowanie stosowania liberum veto.

(1750–1812); polityk, pisarz oświeceniowy, poeta, historyk, ksiądz; jeden z twórców Konstytucji 3 maja; współpracownik Komisji Edukacji Narodowej; rektor zreformowanego przez siebie uniwersytetu w Krakowie; był związany ze stronnictwem królewskim; skupiał wokół siebie publicystów (Kuźnica Kołłątajowska); w 1792 r. opowiedział się za porozumieniem z carycą Katarzyną II, aby utrzymać niektóre reformy; współuczestniczył w przygotowaniu powstania kościuszkowskiego

(1735–1801); poeta, pisarz, tłumacz, biskup warmiński i arcybiskup gnieźnieński, kapelan i bliski współpracownik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; współzałożyciel czasopisma „Monitor”; propagator reform; autor pierwszej nowożytnej powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki; mistrz bajki i satyry; przez współczesnych nazywany księciem poetów

(1761–1815); pisarz, podróżnik, arystokrata; poseł na Sejm Czteroletni; odbył liczne podróże, w tym do Chin (był naukowym kierownikiem wyprawy); zapoczątkował badania historyczne i archeologiczne nad Słowiańszczyzną; pisał po francusku; autor Rękopisu znalezionego w Saragossie – powieści fantastyczno-filozoficznej o kompozycji szkatułkowej

[żan de la fonten] (1621–1695); francuski poeta i bajkopisarz; kształcił się w seminarium duchownym, studiował prawo; był bywalcem salonów; w swojej wszechstronnej twórczości łączył lirykę z prozą; jednym z najbardziej znanych dzieł są Bajki zebrane w 12 księgach

[żan żak ruso] (1712–1778); francuski filozof, pisarz (m.in. Emil, Nowa Heloiza, Umowa społeczna); autor koncepcji wychowania jako powrotu do natury; uważał, że cywilizacja więzi człowieka, a państwo można unieważnić i stworzyć na nowo na mocy demokratycznego głosowania

(1727/28–1804); ksiądz, pamiętnikarz; w swoim największym dziele Opis obyczajów za panowania Augusta III szczegółowo przedstawił obraz życia XVII-wiecznej szlachty

[dżonatan słift] (1667–1745); irlandzki pisarz, filozof, działacz polityczny, duchowny Kościoła anglikańskiego; był znany z szyderczych utworów ośmieszających m.in. spory pomiędzy stronnictwami religijnymi; jednym z jego najsłynniejszych dzieł są Podróże Guliwera do wielu odległych narodów świata, w którym autor krytykuje wizję doskonałego utopijnego społeczeństwa

(1747–1822); działacz polityczny, pisarz; twórca polskiego hymnu narodowego; poseł na sejm; uczestnik powstania kościuszkowskiego; od 1795 r. przebywał na emigracji w Paryżu oraz we Włoszech; po 1813 r. zmienił orientację na prorosyjską; autor wierszy, komedii, tragedii

(1757–1841); pisarz, działacz polityczny; ukończył Szkołę Rycerską; działacz stronnictwa patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego; uczestnik powstania kościuszkowskiego; przeciwnik powstania listopadowego; wyemigrował do Paryża; twórca pierwszej polskiej komedii politycznej Powrót posła; autor satyr, bajek politycznych, poematów, dramatów oraz prac historycznych; symbol nieugiętego patriotyzmu

Powiastka filozoficzna autorstwa Woltera; tytułowy bohater wędruje przez różne kraje i kontynenty, przeżywając nieprawdopodobne przygody, które nieustannie wystawiają na próbę jego optymizm i wiarę w dobro świata.

(1791–1835); poeta, tłumacz, historyk literatury; brał udział w wyprawie Napoleona na Rosję w 1812 r., nauczyciel akademicki; autor rozprawy O klasyczności i romantyczności, w której zajął stanowisko pośrednie w sporze między klasykami a romantykami – jego zdaniem literatura polska powinna zwrócić się w stronę rodzimości, czułości typowej dla Polaków; ludowość, postulowanym gatunkiem – sielanka; przeciwnik romantyzmu rewolucyjnego, z czasem opowiedział się za mesjanizmem (Polska jako cierpiący zbawiciel)

Powiastka filozoficzna Denisa Diderota ukazująca anonimowego pana i jego sługę Kubusia, którzy podczas swojej wędrówki przez Francję napotykają różnych ludzi i przeżywają niezwykłe przygody. W trakcie podróży prowadzą dyskusje, dzięki którym lepiej poznają siebie i swój światopogląd. Kubuś zawdzięcza swój przydomek deterministycznemu przekonaniu, że wszystko, co się dzieje, zostało zapisane gdzieś w gwiazdach. Fatalizm Kubusia jest jednak pozorny. Zaradność i życiowy optymizm czynią z niego oświeceniowy ideał człowieka aktywnego, kierującego się zdrowym rozsądkiem, wrażliwego i zdolnego do współczucia wobec innych.

[lorens stern] (1713–1768); angielski pisarz, duchowny Kościoła anglikańskiego; autor Podróży sentymentalnej; w swoich utworach eksperymentował z formą powieści – kompozycja fragmentaryczna, otwarta, z licznymi dygresjami

(1768–1854); księżna z rodu Czartoryskich; wychowanka m.in. Kniaźnina; w czasach Księstwa Warszawskiego prowadziła salon literacki; od 1837 r. przebywała na emigracji; autorka powieści sentymentalnej Malwina, czyli Domyślność serca

Pierwsza nowożytna powieść polska autorstwa Ignacego Krasickiego; typowy młody sarmata, próżny, skłonny do awantur, wyrusza w podróż, która go przemieni. Przełomowy będzie dla niego pobyt na wyspie Nipu, gdzie wszyscy żyją w harmonii, ciesząc się równymi prawami. Postępują zgodnie z naturą, trudniąc się pasterstwem i rolnictwem – pracą, która zapewnia im szczęście i godziwy byt. Nie znają głodu ani cierpienia, obce są im choroba, kłamstwo, zło, zdrada, kradzież. Dobro zbiorowości stanowi najwyższą wartość, wymagana jest totalna jednomyślność – odstępstwa od przyjętych norm, indywidualizm są eliminowane. Po powrocie do rodzinnego majątku bohater próbuje zaszczepić te postępowe idee u siebie. W utopii Nipu Krasicki wyraził ideał pacyfistycznego społeczeństwa nieskażonego wpływami cywilizacji, zainspirowany w dużej mierze koncepcjami Rousseau.

Jedna z najgłośniejszych i najbardziej wpływowych powieści oświeceniowych autorstwa Jeana-Jacques'a Rousseau; akcentuje rolę uczucia w życiu i przeciwstawia prawdę emocji uprzedzeniom społecznym; głosi pochwałę idyllicznej społeczności wiejskiej.

napisana w 1741 r. po łacinie rozprawa Stanisława Konarskiego wymierzona w nauczanie retoryki w szkołach jezuickich; autor postulował, aby skupić się na treści mowy (wygłaszanej zarówno po łacinie, jak i w języku polskim), a nie jej kształcie formalnym; zrezygnować z szablonowych sformułowań, zawiłej składni i ozdobników, przez które ginie sens wypowiedzi; odradzał też naukę przemów na pamięć

Powieść autorstwa Laurence’a Sterne’a, od której tytułu został utworzony termin sentymentalizm; opis wyprawy autora przez Francję oraz Włochy, której sednem są wrażenia narratora, a niekoniecznie opisy odwiedzanych miejsc; narracja jest nieciągła, poprzerywana licznymi dygresjami.

Powieść autorstwa Jonathana Swifta; w trakcie podróży główny bohater konfrontuje swoje przekonania ze światopoglądem i kulturą odmiennych społeczeństw. Ostatecznie trafia do utopijnej krainy rządzonej przez rozumne konie, w której panuje wzorowy ustrój i szczęście. Żyją one w harmonii, są mądre i dobre, natomiast mieszkające tam człekopodobne istoty są prymitywne i złe, ulegają instynktom, budzą wstręt. To odwrócenie ról skłaniało czytelnika do refleksji, czy na pewno cywilizacja i postęp zmieniły człowieka na lepsze.

utwór poetycki, w którym podniosły styl i forma typowe dla starożytnego eposu zostały połączone z błahą tematyką, co daje efekt komiczny, np. Monachomachia Ignacego Krasickiego

gatunek literacki z pogranicza epiki, liryki i dramatu (może zawierać dialogi, obecny narrator); utwory ośmieszają zjawiska, wady, ale nie zawierają propozycji zmiany sytuacji

(1700–1773); pisarz, reformator szkolnictwa, pedagog; w 1715 r. wstąpił do zakonu pijarów; pracował w Rzymie jako nauczyciel retoryki; w 1740 r. założył Collegium Nobilium; przeprowadził też reformę całego szkolnictwa prowadzonego przez zakon pijarów; współpracował z reformatorskim kręgiem Czartoryskich

(1677–1766); wojewoda poznański, król Polski w latach 1704–1709 i 1733–1736, książę Lotaryngii i Baru; ojciec Marii Leszczyńskiej – żony króla Francji, Ludwika XV; jego panowanie było pełne kontrowersji, począwszy od pierwszego wyboru pod naciskami władcy Szwecji; po abdykacji otrzymał dożywotnio księstwo Lotaryngii i Baru; mecenas nauki i sztuki; przypisuje mu się autorstwo traktatu zawierającego pomysły reform – Głos wolny wolność ubezpieczający

(1755–1826); działacz polityczny, pisarz, przyrodnik, duchowny; stronnik obozu reform w czasie Sejmu Czteroletniego; bronił interesów mieszczan, postulował polepszenie sytuacji chłopów; dużo podróżował; ufundował siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Nauk, którego był członkiem, a następnie prezesem; należał do wielu instytucji Księstwa Warszawskiego; w swoich pismach poruszał aktualne tematy polityczne i społeczne (Przestrogi dla Polski); stworzył mapę geologiczną Polski – jedną z pierwszych map tego typu na świecie

(1739–1812); poeta, tłumacz; początkowo zwolennik konfederacji barskiej; w 1769 r. przeszedł na stronę króla; uczestniczył w obiadach czwartkowych; towarzyszył królowi po jego abdykacji w Grodnie i Petersburgu; wybitny przedstawiciel klasycyzmu i rokoka w literaturze oświecenia; tworzył wiersze, poematy, bajki, a także rozprawy o charakterze historycznym

(1709–1779); m.in. kasztelan i wojewoda krakowski; hetman wielki koronny; poeta i pisarz; autor wielu utworów dramatycznych; mecenas sztuki; w swojej rezydencji w Podhorcach stworzył prywatną scenę teatralną, na której wystawiał autorów klasycznych i propagował kulturę francuską

(1757–1829); aktor, dramatopisarz, reżyser; debiutował jako aktor i śpiewak operowy; prowadził własny teatr w Wilnie i we Lwowie; uważany za jednego z najlepszych dyrektorów Teatru Narodowego; propagował idee oświecenia, wystawiał sztuki o charakterze dydaktycznym; przekładał sztuki zagraniczne (to on wprowadził Szekspira, Schillera, Racine’a na polską scenę); zaadaptował komedię Franciszka Bohomolca na pierwszą polską operę; był twórcą komicznej opery Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale i podręcznika gry aktorskiej; cieszył się dużym autorytetem i uznaniem

(1694–1778); właśc. François-Marie Arouet; francuski filozof, pisarz; postać kontrowersyjna; zwolennik racjonalizmu, a w polityce – rządów absolutnych (popierał m.in. Katarzynę II, cesarzową Rosji, w jej polityce z Polską); sprzeciwiał się fanatyzmowi religijnemu i nietolerancji; autor powiastki filozoficznej Kandyd, czyli optymizm