Dwudziestolecie międzywojenne – ramy czasowe

(1867–1935); polityk, wojskowy; członek i przywódca w kraju Polskiej Partii Socjalistycznej; twórca Organizacji Bojowej PPS, Polskiej Organizacji Wojskowej, działacz w Tymczasowej Radzie Stanu; od 11.11.1918 r. naczelny wódz Armii Polskiej; w latach 1918–1922 naczelnik państwa, a w 1920 r. – pierwszy marszałek Polski; po wyborze Gabriela Narutowicza na prezydenta wycofał się z polityki; po przewrocie majowym 1926 r. został przywódcą sanacji (ruchu zmierzającego do uzdrowienia sytuacji w państwie) i wprowadził rządy autorytarne oparte na armii (ograniczył m.in. rolę sejmu); dwukrotnie pełnił funkcję premiera Polski

(1889–1945); niemiecki polityk, kanclerz; dyktator III Rzeszy; zbrodniarz wojenny; urodził się w Austrii, w 1913 r. przeniósł się do Niemiec; w 1919 r. wstąpił do Niemieckiej Partii Robotników (DAP) – zmienionej na NSDAP w 1920 r., w 1921 r. został jej przewodniczącym (Führer); w 1923 r. chciał przejąć władzę w Niemczech (nieudany zamach) – trafił na 5 lat do więzienia (napisał tam Mein Kampf); głosił antykomunizm, nacjonalizm, antysemityzm, wyższość narodu niemieckiego nad innymi; krytykował układ sił w Europie po I wojnie; w 1932 r. naziści zdominowali parlament, a w 1933 r. Hitler został kanclerzem; doprowadził do wybuchu II wojny światowej; w obawie przed schwytaniem przez Armię Czerwoną popełnił samobójstwo w berlińskim bunkrze dwa dni po ślubie z Ewą Braun – ich ciała zostały spalone

(1883–1945); włoski polityk, dziennikarz, przywódca ruchu faszystowskiego, premier Włoch (1922–1943), dyktator Włoskiej Republiki Socjalnej; po służbie wojskowej podjął pracę nauczyciela; w 1912 r. dołączył do zarządu partii socjalistycznej, został też redaktorem naczelnym socjalistycznego pisma „Avanti”; po wybuchu I wojny światowej napisał artykuł popierający przystąpienie do niej Włoch, za co został wyrzucony z partii i gazety; wydawał swoje pismo „Il Popolo d’Italia”, w którym odchodził od socjalizmu w stronę nacjonalizmu; krytykował demokrację, nawoływał do dyktatury, potępiał krwawych bolszewików; w 1919 r. założył organizację Związki Włoskich Kombatantów, której faszystowskie bojówki walczyły z socjalistycznymi; w 1921 r. faszyści weszli do parlamentu; po marszu na Rzym (zamachu stanu) zdobył stanowisko premiera, w 1924 r. przejął pełnię władzy; w 1927 r. zdelegalizował niefaszystowską prasę, tworzył obozy koncentracyjne; w 1929 r. podpisał traktaty laterańskie (umowa z Kościołem katolickim – suwerenność Watykanu, odszkodowania za zajęcie ziem kościelnych) – zyskał poparcie Kościoła i zwycięstwo w wyborach; prowadził agresywną politykę zagraniczną; w 1936 r. podpisał układ o przyjaźni z Rzeszą – do II wojny światowej Włochy przystąpiły po jej stronie; Mussolini (zwany duce) został usunięty ze stanowiska premiera i uwięziony; odbity przez Niemców w 1943 r., utworzył Włoską Republikę Socjalną; w kwietniu 1945 r. chciał uciec do Szwajcarii – mimo przebrania został rozpoznany i wraz z kochanką rozstrzelany, a ich ciała wywieszono głowami w dół na stacji benzynowej

ideologia nacjonalistyczna; pod pretekstem haseł narodowościowych państwem rządzi jednostka/partia; stosuje nadzór policyjny nad obywatelami, więzi każdego, kto głosi odmienne poglądy, cenzuruje informacje, stosuje propagandę

w Rosji sowieckiej ustanowiony w wyniku krwawej rewolucji 1917 r.; podobnie jak w nazizmie i faszyzmie stosowano terror i kontrolę obywateli, jednak na dużo większą skalę; ograniczono własność prywatną, a także dostęp do centralnie zarządzanych zasobów

właśc. Władimir Iljicz Uljanow (1870–1924); polityk, socjalista, komunista, przywódca rewolucji październikowej i Rosji Radzieckiej; po egzekucji brata za zamach na cara zainteresował się skrajnie lewicowymi poglądami; usunięty z uniwersytetu za udział w antycarskich demonstracjach; jeden z przywódców Socjalistycznej Partii Robotniczej Rosji; skazany na 3 lata zsyłki na Syberię za działalność wywrotową; po odbyciu kary wyemigrował na Zachód; w czasie I wojny światowej prowadził działalność antywojenną; po obaleniu caratu w wyniku rewolucji lutowej wrócił do Rosji, zainicjował rewolucję październikową, wprowadził dyktaturę bolszewików; zlikwidował demokratycznie wybrany parlament; utworzył system jednopartyjny; wprowadził kapitalizm państwowy; w 1918 r. przeżył zamach na swoje życie, ale nigdy nie powrócił do zdrowia; w 1922 r. utworzył Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich; w sprawowaniu władzy uciekał się do terroru, który nazywał „rewolucyjną sprawiedliwością”; przed śmiercią wyznaczył w testamencie następców na przewodniczącego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (m.in. Trockiego i Stalina)

(narodowy socjalizm, hitleryzm), od faszyzmu różnił się skrajnym rasizmem; zwalczał religię, demokrację

właśc. Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili (1878–1953); rewolucjonista bolszewicki pochodzenia gruzińskiego; zbrodniarz komunistyczny; formalnie obierany kadencyjnie sekretarz generalny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, faktycznie dożywotni dyktator z nieograniczoną władzą; jest odpowiedzialny za terror, który doprowadził do śmierci ponad 20 mln ludzi; za swoją wywrotową antycarską działalność został m.in. wydalony z uczelni, był wielokrotnie aresztowany; po śmierci Lenina dążył do zdobycia władzy absolutnej (bezwzględnie zakazał publikacji testamentu Lenina, w którym Lenin wskazał Stalina jako jednego z potencjalnych następców, ale przestrzegł też przed jego brutalnością); za rządów Stalina dominował terror, kult jednostki (miasta nazwane na jego cześć, fabryki jego imienia), jakakolwiek krytyka była surowo karana (zsyłki na Sybir, śmierć); Stalin zwalczał kult religijny, skolektywizował wieś (chłopom odebrano prywatną ziemię, zmuszano ich do przystąpienia do tzw. kołchozów; opornych mordowano, wsadzano do więzień, zsyłano do łagrów); w 1939 r. na mocy paktu Ribbentrop–Mołotow o nieagresji między ZSRR a Rzeszą – Stalin i Hitler ustalili strefy wpływów w Europie (Hitler zaniepokojony dążeniami Stalina zerwał umowę i w 1941 r. zaatakował Związek Radziecki); po II wojnie światowej dążył do objęcia wpływami ZSRR tzw. bloku wschodniego

system rządów (skrajny autorytaryzm), w którym interes narodu/partii jest ważniejszy niż jednostka, obywatele są całkowicie kontrolowani, stosuje się wobec nich terror, przemoc, propagandę, manipulację; kultura i przekazy medialne są cenzurowane

potoczne określenie obozu zwolenników Józefa Piłsudskiego; celem rządu sanacji było odnowienie życia politycznego